İqtisadçı Qubad İbadoğludan həyəcanlı çağırış: “Azərbaycanın xarici borcu 25 milyard dollara çatıb, borclanmaya getmək olmaz!”
Prezident İlham Əliyevin son müşavirədəki çıxışı cəmiyyətdə ciddi rezonansa yaradıb. Çıxışı indiyə qədər yürüdülən iqtisadi siyasətin yanlışlığının etirafı kimi qiymətləndirənlər də var, hökumətin qlobal böhrandan çıxış proqramının olması və yaxın gələcəkdə islahatların aparılacağının anonsu kimi dəyərləndirənlər də. Bəs, görəsən, iqtisadçılar bu barədə nə düşünürlər?
Strateq.az-ın bu mövzuda həmsöhbəti Azərbaycanın ən yaxşı iqtisadiyyat bilicilərindən sayılan, ADR Hərəkatının sədri Qubad İbadoğludur.
– Qubad bəy, ölkə başçısı son çıxışında bütün dünyada iqtisadi böhran yaşandığı dövrdə bizdə iqtisadi artımın olduğunu bildirib. Ümumiyyətlə, bu çıxışı iqisadçı kimi, Siz necə qiymətləndirirsiniz?
– Bu açıqlama çox ziddiyyətlidir. Çünki dünyada iqtisadi böhran yoxdur və gözlənilmir. Diqqət edin: ötən il dünya iqtisadiyyatı 3,4 faiz böyüyüb, bu il qlobal miqyasda artım 3,5 faiz gözlənilir, növbəti il üçün də bu göstərici 3,8 faiz proqnozlaşdırılır. Dünya üzrə ÜDM-in 16,3 faizinə malik Çində 6,8 faiz, 16,1 faizinə malik ABŞ-da 2,4 faiz, 12,1 faizinə malik Avrozonada 1,5 faiz, 6,8 faizinə malik Hindistanda 7,5 faiz, 4,4 faizinə malik Yaponiyada 1,1 faiz, 2,4 faizinə malik Böyük Britaniyada 2,7 faiz iqtisadi artım gözlənilir. Qiymətləndirmələrə görə, dünya üzrə milli gəlirinin dördə üçünü formalaşdıran ölkələrdə iqtisadi artım tempi əvvəlkindən yüksək olacaq, beşdə dördünü formalaşdıran ölkələrdə iqtisadiyyatın yekunları pozitiv olacaq. Belə vəziyyətdə hansı dünya böhranından danışmaq olar? Bohran dünyada deyil, idtisadiyyatı dünya bazarlarında qiymət konyukturasından asılı olan, Rusiya, Venesuela, Braziliya, Anqola, Nigeriya kimi resursların satışından gəlir əldə edib, onun hesabına yaşayan ölkələrdədir. Bu ilə hətta Afrikada da ümumilikdə 4,6 faiz iqtisadi artım gözlənilir. Ötən il müvafiq göstərici 3,5 faiz idi. Rusiyada, Braziliyada, Venesuelada, Timor Lestedə, Trinidad-Tobagoda, Kolumbiyada, Boliviyada, İraqda müşahidə olunan böhranı qloballaşdırmaq mümkün deyil. Çünki onların birlikdə dünya iqtisadiyyatında payı 10 faizə belə çatmır. Bu böhranı zəngin resurlara malik, pis idarə olunan ölkələrin böhranı adlandırmaq olar. Azərbaycana gəlincə, bizim makro-iqtisadi göstəricilərimiz ötən ildən pisləşməyə başlayıb. 2014-cü ildə MDB-də ən aşağı iqtisadi artım tempi Rusiyada 0,6 faiz və sonra da Azərbaycanda 2,8 faiz qeydə alınıb. Bu ilin birinci yarısı üçün 6 faizlik iqtisadi artım elan olunsa da Beynəlxalq Valyuta Fondunun son qiymətləndirmələrinə görə, ölkəmizdə il ərzində ÜDM 0,6 faiz artacaq, inflyasiya isə 7,9 faiz olacaq. Rusiyada isə iqtisadiyyat 3,8 faiz kiçiləcək. Bu institut tərəfindən aparılan hesablamalara görə, 2015-ci ildə həmçinin Ermənistanda da iqtisadi eniş proqnozlaşdırılır. Deməli, dünyada böhran deyil, qeyri-bərabər iqtisadi artım var və bunun da başlıca səbəbi beynəlxalq əmtəə bazarlarında, xüsusilə də enerji resurları bazarında qiymətlərin sabitləşməsidir. Bundan da ən çox əziyyət çəkənlər təbii resuslarının satışından gələn gəlirlərin hesabına böyüyən ölkələrdir. Ona görə də biz həmişə diqqətə çatdırırdıq ki, milli iqtisadiyyatı xarici faktorlardan asılı olan ölkələrdə uzunmüddətli dövrdə iqtisadi inkişafa malik olmaq mümkün deyil. Əslində indi dünya bazarlarında uzun müddətdir ki, siyasi və digər amillərin təsiri ilə maya dəyərindən xeyli uzaqlaşan əmtəələrin qiymətləri daha çox təbii səviyyəsinə qayırır. O sıradan yanacağın da qiymətinin optimallaşması prosesi gedir. Odur ki, “dünyada böhrandır və onun təsirindən də Azərbaycan iqtisadiyyatı əziyyət çəkir” fikri ilə razılaşmıram. Bizim iqtisadiyyatımız elə olmalıdır ki, dünya bazarlarında kimsə asqıranda biz burda qrip xəstəliyinə tutulmayaq. Bu baxımdan da müzakirələr iqtisadiyyatın müqavimət gücünün artırılması və yeni iqtisadi artım modelinin qurulması istiqamətində getməlidir. Lakin mən prezidentin son çıxışında bununla bağlı yalnız iqtisadi rasionallığın artırılması barədə fikirlər eşitdim. Hansı ki, hələ 14 avqust 2015-ci il tarixində ADR Hərəkatı adından qəbul etdiyimiz bəyanatda mövcud hakimiyyətə çağırış edərək bildirmişdik: “Qənaətcillik haqqında son 20 ildə hər hansı bir müzakirə belə olmayib. Neftdən qazandığımız 122 milyard dollara yaxın məbləğdən cəmi 35 milyard qalıb. Bəlkə mərmər döşəmələrə, fişənglərə, dəbdəbəli idman və mədəni tədbirlərə az pul xərcləyək? Yoxsa gələcək nəsillərə necə hesabat verəcəyik?” Amma gec də olsa, tədqirəlayiqdir ki, prezident İlham Əliyev də qənaət etməkdən danışır.
– Doğrudur, çıxışda gələn ildən israfçılığa yol verilməyəcəyi də vurğulanıb. Məgər israfçılıq etməmək üçün neft gəlirlərinin azalması lazım idi?
-Təbii ki, yox! Amma görünür ki, bəzi adamlar bununla da barışmaq istəmirlər, yerdə qalan valyuta ehtiyatları ilə yanaşı, milyardlarla borc götürüb, onu da əvvəlki qaydada korrupsiya ilə müşahidə olunan şişirdilmiş layihələrə yönəltmək istəyirlər. Mətbuatda belə fikirlər nəinki məmurlar, hətta iqtisadçılar adından da səslənir. Heç bilirsinizmi Azərbaycanının nə qədər borcu var?
-Yox, nə qədərdi ki?
-Maliyyə nazirliyi dövlət təminatı ilə alınan borcları açıqlayır. Son məlumat bu ilin əvvəlinədir. Belə ki, 01 yanvar 2015-ci il tarixinə Azərbaycan Respublikasının dövlət təminatlı xarici dövlət borcu 6.5 milyard dollardır. Bundan əlavə, həmin tarixə bankların borcları 6,2 milyard dollar, ARDNŞ-də daxil olmaqla iri dövlət şirkərtlərinin (Azərenerji, Azal və digərlərinin) borcları 8,5 milyard dollardan çox olub. Deməli, bütövlükdə xarici borclarımız 25 milyard dollar yaxınlaşır. Hələ bura banklar istisna olmaqla özəl bölmənin borcları daxil deyil. Bir anlığa təsəvvür edək ki, sabah banklar həmin borcu qaytara bilmir və ona görə müflis ola bilər, dövlət neyləməlidir? Təbii ki, vəziyyətə müdaxilə etməlidir, eynilə də dövlət şirkətlərinin çoxu defolt vəziyyətindədir. Onların da borcunu əvvəl-axır dövlət qaytaracaq. Yaxşı hesab edək ki, hazırdan 35 milyard dollar valyuta ehtiyatımız var, onların hesabına bu borcları qaytardıq, büdcənin yırtıqlarını yamadıq. Bəs sonra? Sonra nəyin hesabına borcları qaytaracağıq və onun məsuliyyətini kimlər çəkəcək? Təbii ki, bu məsuliyyət gənc və gələcək nəsillərin çiyinində qalacaq. Belə olan halda yenidən borclanmağa getmək yolverilməzdir. Bu həm də dünyada böhran var deyə, özünə bəraət hissi formalaşdırıb, məsuliyyəti başqalarının üzərinə qoymaqdır. Borclanmaya getmək ən pis variantdır, bu yol Nigeriyanın, Anqolanın, Yunanıstanın, Livanın, Camaykanın yoludur. Hətta Yaponiya, İtaliya, İrlandıya və Portuqaliya kimi inkişaf etmiş ölkələr də hazırda borc problemindən əziyyət çəkirlər.
– Ölkə başçısı çıxışında həmçinin “Fitch” reytinq agentliyinin Azərbaycanın suveren borc və investisiya reytinqini BBB səviyyəsində qiymətdirdiyini də xatırlatdı, və əlavə edib ki, bizim mətbuat bu haqda oxucuları məlumatlandımır. Biz də iradı nəzərə alıb, BBB göstəricisinin nə demək olduğuna aydınlıq gətirmək istəyirdik. Nə deməkdir BBB və bizi niyə bu cür qiymətləndiriblər?
– Əvvəla, qeyd edim ki, Azərbaycanın borc götürmək sahəsində ciddi problem yoxdur. Yəni beynəlxalq maliyyə və kredit insititutları və ərəb dövlətləri Azərbaycan kimi ölkələr axtarırlar ki, onu borc məngənəsinə salıb, sonra da öz maraqlarına uyğun idarə etsinlər. BBB səviyyəsinə gəlincə, bu, pis göstərici deyil, amma ondan yaxşıları da var. Belə ki, kredit reytinq şkalasına görə, AAA — kredit qabiliyyətinin ən yüksək səviyyəsi, AA — kredit qabiliyyətinin çox yüksək səviyyəsi, A — kredit qabiliyyətinin yüksək səviyyəsi sayılır. Bizim ölkəmiz ikinci qrupda BBB — kredit qabiliyyətinin kifayət qədər səviyyəsindədir. Bundan sonra həmin qrupda BB — kredit qabiliyyətinin kifayət etməyəcək səviyyəsi və B — kredit qabiliyyətinin çox kifayət etməyəcək səviyyəsi gəlir. Növbəti qrup qiymətləndirmədə CCC — defolt mümkün olan səviyyə, CC — defoltun mükünlüyünün yüksək səviyyəsi və C — defolt qaçılmazdır səviyyəsidir. Nəhayət, sonda D — defoltu bildirir. Adətən Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün «BBB-» səviyyəsi investisiyaların cəlb edilməsi üçün uyğun səviyyə hesab olunur. Bundan aşağı olan «BB+» və sonrakı səviyyələr investisiya yatırımlarının dayandırılması deməkdir. Bilirsiniz, bu qiymətləndirmələr və onun əsasında formalaşan ölkənin kredit reytinqi beynəlxalq investora yol göstərir, investisiya və biznes qərarları üçün əsas hesab olunur.
– Müşavirə 2016-ci ilin büdcəsinə hazırlığın müzakirəsi adı ilə çağrılsa da büdcə yenə də açıqlanmadı. Sizcə, gələn ilin dövlət büdcəsi necə təşkil olunmalıdır? Hansı xərclər ixtisar olunmalıdır?
– Fikrimcə, gələn ilin büdcəsi real olmalıdır, şişirdilməli deyil. İndiki şərtlərlə Azərbaycan üçün 2016-cı ilin büdcəsi 15 milyard manat ətrafında proqnozlaşdırıla bilər. Bu o deməkdir ki, büdcənin 9 milyardı carı xərclərə və 5 milyardı isə kapital qoyuşuşlarına, 1 milyarda qədəri də da borca xidmətə yönəldilməlidir. Bu halda carı xərclərə yönəldilən vəsait ən azı 1 milyard, kapital qoyuluşlarına ayırlan büdcə investisiyalar isə 3 milyard manat azaldılmalıdır. Baxmayaraq ki, bu, iqtisadi artımı tormozlaya bilər, amma investisiya büdcəsinin azaltmaq daha asandır və onu əlverişli biznes mühiti yaradıb özəl sərmayələrlə kompensasiya etmək də mümkündür. Ən çətini cari xərclərin ixtisarıdır. Bu o deməkdir ki, idarəetmə xərcləri azaldılmalıdır, yüksək ranqlı məmurlar xidməti maşınlarını hər il təzələməli deyil, nazirlər bir neçə deyil, bir xidməti maşına malik olmalıdır. Onların benzin, ezamiyyə xərclərinə, telefon danışıqlarına limitlər tətbir olunmalıdır. Söhbət bu ixtisarlardan gedə bilər, amma ona nə qədər əməl olunacaq, onu artıq büdcənin icrası hesabatlrı göstərəcək.
– Siz nə təklif edirsiniz?
– Mən hesab edirəm ki, ilk növbədə düzgün dəyərləndirmələr aparmaq lazımdır. Ona görə də ölkədəki iqtisadi vəziyyəti dünya böhranı əlaqələndirmək və məsuliyyətdən qaçmaq düzgün deyil. Çünki Azərbaycanın hazırkı makroiqtisadi durumu o qədər də yaxşı deyil. Bu ilin 6 ayının yekunları üzrə xarici ticarət və büdcə saldosu gerçək vəziyyəti əks etdirir və heç də yaxşı perspektiv vəd etmir. Ona görə də, təklif eidrəm ki, ilk növbədə vəziyyət düzgün dəyərləndirilsin ki, problemlər də olduğu kimi görünsün və yalnız bu halda da onun həlli yolları düzgün seçilə bilər. Çünki sonradan daha da böyüyən problemlərin yaratdığı iqtisadi-sosial böhranın dəf edilməsi çətin olacaq və bu halda hətta “təhlkəsizlik yastığı” hesab etdiyimiz valyuta ehtiyatları da dadımıza çata bilməyəcək. İkincisi, təklif edirik ki, iqtisadiyyatın liberallaşdırılması və mərkəzsizləşdirilməsi istiqamətində islahatlara başlanılsın. Hakimiyyət inhisarçılığı deyil, rəqabəti dəstəkləməlidir. Büdcə xərcləmələrinə dair qərarlar mərkəzləşdirilmiş qaydada yox, yerli səviyyədə maliyyə muxtariyyəti təmin edilməklə verilməlidir. Nəhayət, hökümət açıq olmalı, şəffaf və hesabatlı işləməlidir və qərarların qəbulunda ictimai iştirakçılığa şərait yaratmalıdır.
Söhbətləşdi: Heydər Oğuz
Strateq.az
Short URL: http://www.cumhuriyyet.net/?p=31826